Ủy Ban Thánh Nhạc: Hội Thảo Thánh Nhạc Lần Thứ 54

WHĐ (07/5/2025) – “Vẻ đẹp của phụng vụ qua âm nhạc và việc ca hát” – Đây là chủ đề của Hội thảo Thánh nhạc lần thứ 54 do Ủy ban Thánh nhạc (UBTN) trực thuộc Hội đồng Giám mục Việt Nam (HĐGMVN) tổ chức tại Hội trường B.102, Trung tâm Mục vụ Tổng Giáo phận (TGP) Tp.HCM, ngày 06/5/2025.

Ngài tiếp, trước hết là khám phá vẻ đẹp phụng vụ qua ngôn ngữ biểu tượng và mọi người phải có ý thức bảo toàn vẻ đẹp của chân lý trong các cử hành phụng vụ.

Ngài giới thiệu với mọi người 4 tiểu mục trong bài viết, gồm:

– Bài ca tôn vinh của dân Chúa

– Chức năng thừa tác của ca đoàn

– Tham gia tích cực vào cử hành

– Bảo toàn và phát huy vẻ đẹp

A. BÀI CA TÔN VINH CỦA DÂN CHÚA

Đi vào từng tiểu mục, ngài nói: “Nói đến vẻ đẹp của phụng vụ, chúng ta phải nói đến vẻ đẹp tuyệt đối từ Thiên Chúa. Để phản chiếu, để giúp con người nhận ra vẻ đẹp đó, ta nên có những ngôn ngữ biểu tượng như là cầu nối giữ thế giới hiện tại với thế giới thần linh. Nên trong phụng vụ sử dụng rất nhiều dấu chỉ ngôn ngữ biểu tượng mà trong đó âm nhạc là một phương tiện vừa phản chiếu vẻ đẹp Thiên Chúa, vừa giúp cho cộng đoàn tham dự một cách tích cực vào cử hành phụng vụ”.

ĐGM Phêrô cho biết: “Nói đến âm nhạc và hành vi thờ phượng thì có mối liên kết ngay từ ban đầu và âm nhạc là phương tiện cho người ta bày tỏ những tâm tình của mình đối với Thiên Chúa. Đức Giáo hoàng Bênêđictô XVI khi còn là hồng y, ngài viết nhiều tác phẩm. Trong đó, có tác phẩm liên quan đến phụng vụ, ngài viết: “Khi con người tiếp cận Thiên Chúa, chỉ có lời nói thôi thì không đủ. Mọi lĩnh vực hiện hữu của con người được đánh thức và tự động biến thành bài ca”.

Trích dẫn từ Thông điệp Musicae Sacrae Disciplina của Đức Giáo hoàng Piô XII: Âm nhạc là một trong những “phẩm chất tự nhiên mà Thiên Chúa, Đấng kết hợp tài tình ở nơi Người sự hài hòa tuyệt hảo và thuần nhất tuyệt vời, đã tô điểm cho nhân loại, khi tạo thành họ ‘giống hình ảnh Người’ (St 1,26)” – ngài định nghĩa Âm nhạc là nghệ thuật sử dụng âm thanh để diễn tả tình xúc của con người và khả năng của mỗi người là do Thiên Chúa trao tặng. Chúng ta sử dụng quà tặng đó để tôn vinh Thiên Chúa. ĐGM Phêrô cho biết hình thức tôn vinh chúc tụng phổ biến trong truyền thống Do Thái giáo qua các trích dẫn những bài ca tụng từ Cựu Ước, như:

– “Bài ca chiến thắng” của ông Môisen và con cái Israel (Xh 15,1-19)

– “Bài ca tụng” của bà Miriam (Xh 15,21): hãy hát mừng Đức Chúa, Đấng cao cả uy hùng, Kỵ binh cùng chiến mã, Người xô xuống đại dương.

– “Bài ca của Môisen” (Đnl 32,1-46)

– “Bài ca của Vua Đavít” (2Sm 22,2-51)

Ngài tiếp: Nếu biến cố cứu độ qua biển Đỏ là đề tài nền tảng cho bài ca của dân Israel, thì cuộc khổ nạn và sự phục sinh của Đức Kitô chính là nguồn cảm hứng cho bài ca mới của dân Kitô giáo. Bài ca bất tận vẫn tiếp tục vang lên trong mọi cử hành phụng vụ của Hội thánh để tôn vinh Thiên Chúa.

Ngài cũng trích dẫn thêm bài viết của Đức Thánh Cha Piô XII: “Thánh nhạc sẽ làm cho con cái Hội thánh mạnh mẽ hơn trong đức tin, vững chí hơn trong đức cậy, nhiệt tâm hơn trong đức mến, khi họ dâng lên Thiên Chúa Ba ngôi những lời ca tụng xứng hợp”.

Thêm trích dẫn nhắn nhủ của Đức Thánh Cha Phanxicô tới những người hoạt động thánh nhạc ngày 04/3/2017, về việc bảo toàn vẻ đẹp của bài ca tôn vinh Thiên Chúa trong phụng vụ, ngài nói: “Những ai có trách nhiệm trong lĩnh vực này, các nhạc sĩ, nhà soạn nhạc, ca trưởng và ca viên của ca đoàn, cùng các điều phối viên phụng vụ, có thể góp phần quý báu vào việc đổi mới, đặc biệt về chất lượng của thánh nhạc và thánh ca phụng vụ”.

B. CHỨC NĂNG THỪA TÁC CỦA CA ĐOÀN

ĐGM cho biết: Ca đoàn là những người trực tiếp góp phần vào buổi cử hành phụng vụ qua việc ca hát. Ngài tiếp, trong phụng vụ, tất cả mọi người đều được mời gọi tham dự tích cực đầy đủ vào cử hành, vừa là quyền lợi, vừa là bổn phận của tất cả những người đã được rửa tội. Nhưng với khả năng ca hát của mình là quà tặng Chúa ban, thì ca đoàn lại đóng góp vào buổi cử hành đó trong vai trò đặc biệt, với phận vụ đặc biệt. ĐGM Phêrô nhắc đến Huấn thị số 19 chỉ ra: “Ca đoàn có bổn phận phải hát đúng những phần dành riêng cho mình tùy theo các loại bài hát, và giúp tín hữu tham gia tích cực vào việc ca hát”.

1. Giúp cộng đoàn ca hát tích cực

ĐGM Phêrô cho biết: Việc giúp cộng đoàn cá hát tích cực là hướng cộng đoàn đến việc gặp gỡ Đức Kitô.

– Giúp cộng đoàn tham gia việc hát theo định hướng của Giáo hội. Giáo hội dạy rằng “phải khuyến khích dân chúng tham gia vào những lời tung hô, những câu đối đáp, những bài ca vịnh, tiền khúc và thánh ca”.

– Các ca trưởng được khuyên “nên liệu cho dân chúng luôn tham gia ca hát, ít là những bài dễ hát dành riêng cho họ”.

– Không được chấp nhận thói quen giao hết cho một mình ca đoàn hát phần riêng và phần thường lễ, mà loại hẳn không cho cộng đoàn hát.

– Với những bài hát chưa quen thì giọng hát của ca đoàn là chỗ dựa giúp cộng đoàn ca hát tự tin hơn, cầu nguyện sốt sắng hơn.

– Nhiệm vụ chính của ca đoàn là dẫn dắt, hướng dẫn, giúp cộng đoàn tham gia cử hành phụng vụ tích cực qua việc ca khen Chúa.

– Khi chu toàn chức năng âm nhạc với sự hiểu biết về phụng vụ, các ca viên vừa góp phần làm gia tăng vẻ đẹp của buổi cử hành, vừa đem lại lợi ích thiêng liêng cho các tín hữu và cho chính họ.

2. Cùng cộng đoàn tôn vinh Thiên Chúa

ĐGM Phêrô nói: Ca đoàn giúp cộng đoàn tôn vinh Thiên Chúa qua những tác phẩm độc lập. Từ đó, ngài đưa ra những cảm nghiệm:

– “Sự tham gia tích cực không loại trừ sự thụ động tích cực của thinh lặng, yên tĩnh và lắng nghe, vì thực ra, những yếu tố này rất cần thiết”. (Đức Giáo hoàng Gioan Phaolô II, 09/10/1998)

– “Sự huyền bí của vẻ đẹp vô hạn vẫn ở đó và cho phép chúng ta trải nghiệm sự hiện diện của Chúa một cách chân thực và sống động hơn nhiều bài giảng” (The Spirit of the Liturgy, tr.146)

– “Tôi khuyến khích anh chị em đừng quên mục tiêu quan trọng này: Giúp dân Chúa nhận thức và tham gia, bằng tất cả giác quan, thể lý và tinh thần, vào mầu nhiệm Thiên Chúa. Thánh nhạc và thánh ca phụng vụ có nhiệm vụ mang lại cho chúng ta cảm thức về vinh quang Thiên Chúa, về vẻ đẹp và sự thánh thiện của Ngài, luôn phủ lấy chúng ta trong ‘đám mây sáng ngời’” (Đức Giáo hoàng Phanxicô, 4/3/2017)

– Vào những thời điểm thích hợp của buổi cử hành trong những dịp long trọng, ca đoàn hoàn toàn có thể trình bày một tác phẩm hợp xướng đòi hỏi kỹ thuật điêu luyện và tập dượt công phu.

– “Bao lần con đã rơi lệ khi nghe các thánh thi, thánh ca của Chúa, những âm thanh dịu dàng vang lên trong thánh đường của Chúa, con đã xúc động biết bao! Các âm thanh đó rót vào tai con, và chân lý được tinh luyện trong trái tim con, từ đó niềm hưng phấn đạo đức sục sôi lên và nước mắt tuôn tràn, những điều đó làm cho con hạnh phúc”.

3. Vị trí phù hợp của ca đoàn

ĐGM Phêrô cho biết: Thánh nhạc là thành phần thiết yếu của phụng vụ.

– Tiêu chí sắp xếp:

a) Thể hiện ca đoàn là thành phần của cộng đoàn nhưng thi hành một vai trò đặc biệt.

b) Giúp ca viên có thể chu toàn cách tốt nhất chức năng phụng vụ của mình.

c) Để mỗi người có thể dễ dàng tham dự đầy đủ thánh lễ, nhờ việc rước lễ.

– Với chức năng dẫn dắt việc ca hát trong cử hành phụng vụ, nếu vị trí của ca đoàn quá xa cung thánh và tách biệt với cộng đoàn thì việc ca hát không thể liên kết chặt chẽ với hành động phụng vụ đang diễn ra và ca đoàn cũng không thể phối hợp nhịp nhàng với các thừa tác viên khác cùng cộng đoàn tham dự.

C. THAM GIA TÍCH CỰC VÀO CỬ HÀNH

1. Cách thức tham gia của ca đoàn

a) Hát cùng cộng đoàn: Ca đoàn cùng hát với cộng đoàn và các ca viên chỉ đơn giản giống như mọi người khác.

b) Hát dẫn dắt cộng đoàn: Ca đoàn cần tập trước và chuẩn bị hát tự tin, như: đáp ca, tung hô trước tin mừng, nhưng điệp khúc của bài hát mới. Vừa để làm mẫu khi tập hát cho cộng đoàn, vừa làm chỗ dựa để cộng đoàn hát nướng theo trong lúc cử hành.

c) Hát hoàn toàn độc lập: Ca đoàn hát riêng một mình, không có sự tham gia ca hát của cộng đoàn. Những lúc thích hợp cho ca đoàn hát riêng là khi chuẩn bị bàn thờ và lễ vật, bài ca trước Ca nhập lễ, Ca hiệp lễ.

d) Hát tăng cường: Ca đoàn khéo léo xây dựng hợp xướng trong khi cộng đoàn cũng đang hát, nghĩa là ca đoàn hát thêm bè hòa âm để làm phong phú tiếng hát của cộng đoàn.

Ngài nhận định: Những cách thức tham gia nêu trên dành cho ca đoàn chỉ là tương đối. Trong thực hành, đôi khi các hình thức này lại đan xen hoặc thậm chí chồng chéo nhau.

2. Hát đúng và hát hay

a) Hát đúng phụng vụ: phải có sự hiểu biết về phụng vụ.

– Trong phụng vụ, có những phần cần ưu tiên hát, thậm chí khi không có đàn đệm cũng cứ nên hát, như: Những phần do linh mục, hoặc phó tế hay độc viên hát, có cộng đoàn đáp, hoặc những phần mà cả linh mục và cộng đoàn cùng hát.

– Đối đáp trong phụng vụ có tầm quan trọng vì “đó không chỉ là những dấu bề ngoài của một việc cử hành chung, mà còn giúp và tạo nên sự hiệp thông giữa vị tư tế và cộng đoàn.”

– Nên tuân theo thứ tự ưu tiên bao nhiêu có thể: Các câu đối đáp và tung hô (Tung hô Tin mừng, Thánh, Tung hô tưởng niệm, kết thúc vinh tụng ca “Amen”; các kinh mang tính đối đáp: Thánh vịnh đáp ca, phần nhạc nên ở mức đơn giản. Ngay cả khi không có người đệm đàn, hãy cố gắng hát những câu đối đáp và tung hô.

– Chọn bài hát phù hợp với khả năng ca đoàn và phù hợp với nghi lễ phụng vụ, diễn tiến phụng vụ.

+ Bài Nhập lễ phải phù hợp với Mùa, Ngày lễ. Bài ca mang tính quy tụ, hợp nhất cộng đoàn, giúp cộng đoàn ý thức đặt mình dưới sự hiện diện của Thiên Chúa, đem lại sự phấn khởi trước cuộc cử hành.

+ Bài Tiến lễ có thể là những bài hát dành riêng cho ca đoàn, và cũng không nhất thiết phải là bánh rượu,… mà có thể là lời ngợi khen, diễn tả niềm vui, đức tin, và sự hợp nhất. Như lễ Thứ Năm Tuần Thánh chỉ rõ bài tiến lễ là bài: Đâu Có Tình Yêu Thương, mà gắn liền với hành động phụng vụ.

+ Bài Hiệp lễ: Diễn tả sự hợp nhất thiêng liêng giữa những người rước lễ qua sự hợp nhất trong lời ca, đồng thời biểu lộ niềm vui trong lòng, lòng biết ơn và tán tụng, và làm nổi bật tính cộng đồng của đoàn người đang lên rước lễ.

ĐGM nhắc thêm về việc tham khảo kỹ cuốn Hướng Dẫn Mục Vụ Thánh Nhạc, chúng ta có 3 tiêu chuẩn chọn lựa: Phụng vụ, Mục vụ và Âm nhạc. Ngài cũng nhắc thêm về những cộng đoàn đa ngôn ngữ.

b) Hát hay: Là hát hay trong tâm tình

– Hình thể – giai điệu – hòa âm: Hòa âm phù hợp với phụng vụ: rõ lời. Hát hay không phải là phô diễn giọng của mình thôi, mà làm sao cho người ta nghe được lời của mình hát mà cảm nhận được vẻ đẹp của Thiên Chúa qua cách diễn tả của mình qua âm nhạc.

– Tính cộng đoàn trong cử hành: Cần có những buổi tập ngắn và thường xuyên trước thánh lễ. Nếu việc này được thực hiện nghiêm túc và nhanh gọn, các buổi cử hành phụng vụ của cộng đoàn chắc chắn sẽ được cải thiện đáng kể, bầu khí thêm trang trọng, giúp mọi người tham dự sốt sắng hơn.

– Phong cách ca hát và đệm đàn: Người đệm đàn phải lưu ý, không được để tiếng nhạc lấn át tiếng hát, không đệm đàn khi chủ tế đang đọc hay hát. Trong mùa Chay cần theo nguyên tắc “chỉ được phép dùng phong cầm và các nhạc cụ khác để giữ giọng hát”.

3. Một số lưu ý mục vụ

– Về yếu tố tính cộng đoàn trong bài hát: Các nhạc sĩ sáng tác không nên đưa ý cá nhân vào tác phẩm.

– Bài thánh ca đi kèm một lễ nghi không nên kéo dài khi hành động đã kết thúc. Trong trường hợp đã hát xong một câu nhạc mà hành động phụng vụ chưa hoàn tất, người đệm đàn có thể tùy nghi ứng tấu một đoạn ngắn phù hợp với không gian và thời gian.

– Alleluia là lời tung hô phải được hát trong niềm hân hoan, qua đó cộng đoàn tín hữu đón chào Chúa sắp nói với mình trong Tin mừng. Trong mùa Chay, thay vì Alleluia thì hát câu tung hô trước Tin mừng.

– Trong Thánh lễ, kinh Lạy Cha được tiếp nối bằng công thức embolismus (ghép vào) với lời chúc vinh kết thúc của cộng đoàn: “Vì vương quyền, uy lực và vinh quang là của Chúa đến muôn đời”, nên khi đã hát kinh Lạy Cha thì cũng phải hát câu tung hô kết thúc này.

– Thinh lặng thánh là một phần của phụng vụ, cho phép cộng đoàn suy tư và nội tâm hóa những gì được nghe, qua đó, Chúa Thánh Thần hiện diện làm sinh động toàn bộ việc cử hành và uốn nắn người tham dự. Người chịu trách nhiệm về thánh nhạc phải liệu sao cho có sự nhịp nhàng giữa ca hát và thời gian thinh lặng phù với bầu khí và diễn tiến của nghi lễ. Ngài nhắc thêm các ca trưởng: Không hát vội vàng giữa các tác phẩm, có tác phẩm 4 câu phiên khúc, nhưng hát 2 phiên khúc thôi, rồi qua tác phẩm khác.

– Không nên chủ trương dàn dựng quay clip ghi lại việc ca hát ngay trong buổi cử hành, vì hành động này ngược với bản chất của phụng vụ và gây tổn hại cho không gian thiêng thánh.

D. BẢO TOÀN VÀ PHÁT HUY VẺ ĐẸP

– Chính vẻ đẹp của Thiên Chúa mới là điều lôi kéo con người đến với sự thánh thiêng, tham dự vào sự viên mãn trọn vẹn của mầu nhiệm được cử hành.

– Vẻ đẹp đích thực của phụng vụ khiến ta ngỡ ngàng thán phục phải là cuộc gặp gỡ với Đức Kitô nơi mầu nhiệm Vượt qua của Người.

– “Âm nhạc đẹp và hay là một công cụ ưu việt giúp tiếp cận những điều siêu việt”.

– Với vai trò bảo đảm và dẫn dắt việc ca hát của cộng đoàn, các thành viên ca đoàn phải được đào tạo về kỹ năng ca hát để có thể chuyển tải tốt nhất thông điệp đức tin và tâm tình cầu nguyện cho các tín hữu qua giọng hát của mình. Ngoài ra, các ca viên, đặc biệt là ca trưởng, còn phải không ngừng trau dồi hiểu biết về bản chất của phụng vụ, diễn tiến và ý nghĩa của các nghi lễ.

– Phát huy và bảo toàn di sản thánh nhạc của Giáo hội: Bình ca. Phát huy những nét đặc sắc bình ca đưa vào trong ngôn ngữ tiếng Việt.

Kết thúc buổi thuyết trình, ĐGM Phêrô mong ước: Làm sao để nền thánh nhạc của chúng ta phát triển đúng hướng. Nhằm tôn vinh vẻ đẹp của Thiên Chúa.

Phần II: Góp ý của hội thảo viên và giải đáp thắc mắc

– Lúc Hiệp lễ: Hát những bài diễn tả lại niềm vui của những người hân hoan tham dự bàn Tiệc thánh.

– Người đệm đàn không nên đệm đàn rước theo giai điệu cho chủ tế. Mà chỉ đàn trước lấy cung trước cho chủ tế. Khi chủ tế cất tiếng hát, thì giảm âm lượng của tiếng đàn hoặc ngưng hẳn, để làm rõ câu hát của chủ tế.

– Trách nhiệm của Giám mục là giám sát và chấn chỉnh mọi hoạt động phụng vụ trong Giáo hội địa phương.

– Bài Exsultet: Có thể đưa cho người không cho chức thánh công bố, nhưng có bản khác dành cho người không có chức thánh.

– Tại các giáo xứ, không nên hát những tác phẩm khác ngôn ngữ. Nên hát những bản đã dịch. Cộng đoàn phải hiểu được nội dung bài hát, thì mới giúp cộng đoàn nâng tâm hồn lên với Chúa.

Kết thúc phần Giải đáp thắc mắc và Góp ý, ĐGM chủ tịch Aloisiô nói lời cảm ơn ĐGM Phêrô về buổi thuyết trình.

Tiếp đến, ngài thông báo cho các tham dự viên biết: Hội thảo Thánh nhạc lần thứ 55 vào thứ Ba, 14/10/2025 (không tổ chức Đêm Thánh Nhạc).

Buổi Hội thảo kết thúc lúc 11g15, mọi người cùng chia sẻ niềm vui với nhau qua bữa cơm thân mật tại căn tin của Trung tâm Mục vụ.

Bài viết: Bích Vân

Hình và Video: Truyền thông Hội đồng Giám mục Việt Nam

Nguồn: WHĐ (07/5/2025)